Auteur van het boek Jazz in Rotterdam, Hans Zirkzee interviewde en schreef over talloze jazzmuzikanten die een band met Rotterdam hebben of hadden. Musici die veel reizen en mensen ontmoeten hebben vaak mooie en interessante verhalen te vertellen. 
Deze biografie werd deels gepubliceerd in Jazz in Rotterdam en werd aangevuld met later beschikbaar gekomen informatie.

Foto: Annie van ’t Zelfde verliefd op haar saxofoon (1931)

Jazzconnaisseur Hans Langeweg (Jazzradar, 6 september 2022) adoreerde stadgenote Annie van ‘t Zelfde. Haar foto stond prominent op zijn nachtkastje. Gitarist Jack Zwaan (Jazzradar, 28 februari 2022) had een grondige hekel aan de saxofoniste. Volgens hem was Annie met een NSB’er getrouwd en hij vond haar een enge meid. Hans Langeweg zat ondergedoken en maakte deel uit van het communistische verzet. Jack Zwaan speelde het grootste deel van de oorlog in Duitsland. Annie’s lange carrière was met mysteries omgeven. Na al die jaren lijkt het erop dat de waarheid nooit boven tafel zal komen. Of toch?

WONDERKIND
Janna Johanna ‘Annie’ van ’t Zelfde werd op 26 mei 1913 geboren in de Hendrik de Keyzerstraat 73. Zij was de oudste van drie dochters in een Rotterdams arbeidersgezin. Zij groeide op in de Van der Werffstraat 12. Haar vader Adriaan ‘de Bels’ van ’t Zelfde was een gewaardeerde amateuraccordeonist. Annie had twee zussen: Jeanne, die zong en ook altsax speelde en het nakomertje Thea. Vanaf haar zesde kreeg Annie pianoles op de muziekschool in de Van der Duynstraat. Ze was een goede leerlinge en zij gold al snel als het wonderkind van de buurt. Op het conservatorium volgde zij een opleiding tot concertpianiste. Om het lesgeld te kunnen betalen werkte ze als inpakster bij de Franse Bazaar en trad ze in de weekenden op in Rotterdamse cafés, onder meer met de violist Sam Maurits. Onbekend is of zij het conservatorium heeft afgemaakt.

ARENA
Annie vertelde dat zij op 15-jarige leeftijd in Arena aan het Stationsplein, de voormalige Circus Schouwburg, een optreden zag van Babe Egan’s Hollywood Redheads, een Amerikaans jazzorkest met volledig vrouwelijke bezetting. Echter de Circus Schouwburg ging in 1930 over in Duitse handen en heette pas sinds dat moment Arena. De wereldberoemde band speelde in 1933 een paar maanden in Nederland. Volgens het magazine ‘De Jazzwereld’ traden zij maart 1933 op in Arena, maar die was al in januari 1933 afgebrand. Hoe het ook zij, Annie werd verliefd op de saxofoon, al meende de man in de muziekwinkel dat het toch echt een ‘manneninstrument’ was. Ze liet zich niet van de wijs brengen en kocht haar saxofoon op afbetaling. Haar eerste (gratis) lessen kreeg ze van Jan Leeneman, een vriend van haar vader.

Men zegt dat Annie in 1932 debuteerde bij The Blue Jazz Ladies, het grote, internationale damesorkest van de Russische dirigent Leo Selensky. Maar zij trad al eerder op met orkestjes in kroegen en op kermissen in heel het land.

The Jolly Band 1930

SELENSKY
Jan Leeneman introduceerde haar op advies van Clara de Vries (Jazzradar, 31 december 2022) bij het orkest van Selensky. Annie was tijdens het proefspelen doodzenuwachtig. Na formele toestemming van haar ouders – ze was nog minderjarig – speelde zij in Berlijn, Stuttgart, Essen, München-Gladbach, Wiesbaden, Frankfurt en op de tentoonstelling ‘Moeder en Kind’ in de Amsterdamse RAI. Dat laatste optreden werd op Radio Hilversum uitgezonden. Eind augustus, begin september 1932 trad de band op in Dancing Pschorr. Een lange tournee door Spanje in o.a. Madrid, Barcelona, Sevilla en San Sebastian volgde. Het nachtleven van Spanje en later Zwitserland maakte een diepe indruk op de vriendinnen Annie en Clara. Annie kon zich nog goed herinneren dat zij voor het eerst in haar leven een striptease zag. Ze durfde niet te kijken. Leo Selensky waakte als een kloek over zijn kuikens. Je moest hard werken maar de verdiensten waren goed. Dames jazzorkesten waren mateloos populair. Na een tijd kregen de meisjes heimwee en zij piepten met de nachttrein terug naar Rotterdam. Twee maanden later zaten zij weer in het orkest. De impresario van Selensky was naar Nederland gereisd en bewoog hemel en aarde om hen terug te krijgen.

Annie van ’t Zelfde met The Blue Jazz Ladies. Madrid 1932.

WIENER JAZZ LADIES
Eind 1933 hadden Annie en Clara een engagement bij de Wiener Jazz Ladies van de violist Joseph Rosenveld. Vanaf 1 januari 1934 speelden zij een paar maanden in Heck’s City Lunchroom aan de Noord Blaak. De damesorkesten van Joseph ‘doctor’ Rosenfeld bestonden uit drie ensembles met 25 tot 27 dames waaronder veel uit Duitsland gevluchte (Joodse) artiesten.

Annie van ’t Zelfde (l) Wiener Jazz Ladies, 16 februari 1934 Heck Blaak. Clara staat niet op de foto.

DAMENKAPELLE
Hierna speelden Annie en Clara in de Damenkapelle van Alexander Schirmann, ook wel Schirmann’s Jazz Girls genaamd. De bekende band speelde al in mei 1933 in het hotel Coomans aan de Hoofdsteeg. Het fameuze complex telde 300 kamers, de moderne dancing Bristol en de populaire Majestic Bar. Elke dag was er levende muziek. Schirmann toerde ook door Spanje, Zwitserland en Duitsland. De band werd later geboekt in Heck’s City Lunchroom. Het orkest stond bekend om zijn thematische shows, zoals een Russische, Hongaarse, Spaanse, een Matrozen en een Reis-om-de-wereld show. Het orkest telde gemiddeld 15 musici waaronder Lily Binder (zang), Nikolaeff (zanger), Eva van der Kloot (piano en accordeon), Franziska Kreiter (viool), Manni Treichel (slagwerk), Baby Linkor (contrabas), Micky Besemer (cello), Clara de Vries (trompet) en Annie van ‘t Zelfde (altsax , klarinet). Als Schirmann pauze nam, zagen Annie en Clara hun kans schoon en speelden zij hun favoriete Hotjazznummers (concertante jazz niet om op te dansen) zoals de Bugle Call Rag, de Tiger Rag, Dinah en Somebody stole my girl. Het orkest verzorgde op 4 februari 1935 een uitzending voor de KRO radio. De shows waren enorm populair bij het Rotterdamse publiek. Gratis entree, maar consumptie verplicht. Het Rotterdamsch nieuwsblad schreef: ‘Na bijna vier maanden van ongeëvenaard succes neemt Alexander Schirmann’s damesorkest morgenavond afscheid van de Rotterdammers’ (RN 15 april 1935).

Orkest Clara de Vries

JAZZY DAMESORKEST
In augustus 1935 debuteerde het eerste Nederlandse jazzy damesorkest onder leiding van Clara de Vries met Annie van ’t Zelfde (altsax, klarinet, piano), A. Bezemer (tenorsax, klarinet, cello), H. Knechtje (altsax, viool), Elly Marel (slagwerk), Tilly Busch (contrabas) en N. Bezemer (slagwerk) in de Haagse dancing ’t Zuid. Ondanks de positieve recensies in de pers bestond de band niet lang. Clara neemt vervolgens plaats in de band van haar broer Jack, The Internationals. In 1935 begon Jaap Valkhoff (Jazzradar, 16 augustus 2023) een orkest onder zijn eigen naam. Annie is erbij. Ze spelen zes maanden in de Haagse dancing ‘Ome Gijs’.

Orkest Jaap Valkhoff in 1936 v.l.n.r. Jaap Valkhoff, Jopie Valkhoff, Sjaak ‘Jack’ Kooijman (de latere echtgenoot van Annie van ’t Zelfde) en Arie Valkhoff.

THE SAME EN HAWKINS
Op vrijdag 6 november 1936 opende de legendarische jazzclub ‘Negropalace Mephito’ aan de (Oude) Binnenweg. Een pijpenla van achtentwintig bij tien meter die aan ongeveer 200 bezoekers ruimte bood. De band van de Surinaams trompettist Teddy Cotton (Theodoor Kantoor) opende tot en met februari 1937. Na hem kwam de vermaarde trompettist en jazzpionier Johnny Dunn met zijn band. Annie van ’t Zelfde trad op als pauzeact op piano. De eigenaar van Mephisto, Jacques Papier, gaf Annie haar bijnaam Anny the Same. Op 28 juni 1937 verscheen de wereldberoemde tenorsaxofonist Coleman Hawkins onder groot gejuich voor het eerst in Mephisto op een speciale avond met pianist Freddy Johnson en Clara de Vries. Op 1 juli 1937 deed Clara de Vries met haar damesorkest haar intrede met Annie op sax en klarinet. Regelmatig kwam Hawkins als gast er bij. Annie speelde in Mephisto met meerdere orkesten, zoals Johnny Dunn en Freddy Johnson en her en der in het land met verschillende bands en jazzsterren, zoals pianist Jack Wilson en trompettist Louis Fall.

Damesorkest Clara de Vries in Mephisto juli 1937 v.l.n.r. Annie van ’t Zelfde (altsax, klarinet), Max Pohla (piano), onbekende saxofoniste, Sally Bremer (trompet), Pauky Kosman (contrabas), Pi Scheffer (trombone) en Martin Beekman (slagwerk). Clara niet op de foto.

DATA
In veel bronnen kloppen de data niet, maar zeker is dat het orkest van Clara (Claire) de Vries op 24 augustus 1937 optrad in dancing Lybelle, een kleinere kopie van dancing Pschorr aan de Gedempte Vest uit juni 1924. In september 1937 voegde Annie (ook zang) zich bij The Swingstars, het orkest van pianist Jan Pijpers (Jazzradar, 5 december 2022) met o.a. trombonist Jake Greene en drummer Sjaak Kooijman, een band die tot 1947 veelvuldig op de Rotterdamse podia te vinden was. Met Clara speelde Annie ook voor de VARA in het Rosian Orkest van Eddy Wallis, een Haagse violist die eigenlijk Eduard Weiszfisz heette. Wallis werd een paar keer geboekt voor de nieuwe vestiging van Heck’s Popularis in het voormalige concertgebouw Pschorr in de Passage.

Orkest Eddie Wallis. Clara rechtsachter. Annie niet op de foto.

KUNSTFLUITER
Op 26 januari 1938 trouwde Annie met Jaap ‘Jack’ Kooijman (Jacob Kooijman, Rotterdam, 23 november 1913). Ook tijdens haar zwangerschap bleef zij optreden. Ze verborg zich achter haar muziekstandaard, zodat niemand haar dikke buik kon zien. Haar zoon Jacobus Adrianus Johannes, later bekend als kunstfluiter Johnny Nelson, kwam op 25 november 1938 ter wereld.

Na het bombardement continueerde het Rotterdamse uitgaansleven in de periferie van het verwoeste centrum. Dancing Parkzicht ging na een week alweer open. De mensen hadden behoefte aan amusement. In juli 1940 stonden de Swingstars op het podium van de dancing. Annie was er jarenlang kind aan huis met haar eigen tienmanorkest Annie the Same and her Commanders, die na het verbod op Engels titels simpelweg werd aangekondigd als Annie van ’t Zelfde en haar Ensemble. Zij trad op met duo’s, trio’s en met de showband van pianist Koos Vermeulen. Parkzicht leek wel van haar. Annie had haar privéfoto’s gered en was naar de Mijnsheerenlaan 59c op Zuid verhuisd. Haar boezemvriendin Clara de Vries was op 22 oktober 1942 in Auschwitz door de nazi’s vermoord.

Annie van ’t Zelfde met de Swingstars in Lommerrijk juli 1939

WEHRMACHT
In tegenstelling tot wat veel bronnen vermelden, was Annie wel degelijk lid geworden van het Muziekgilde der Nederlandsche Kultuurkamer, vakgroep amusementsmuziek. Lidmaatschapskaartnummer 02433. Radiomaker Roland Vonk ontdekte de kaart in haar archief van zoon Johnny. Annie’s hoofdinstrument was piano, neveninstrumenten sax en klarinet. Jack Zwaan nam haar vooral kwalijk dat zij speelde voor de Duitse soldaten in het Wehrmacht Verkehrslokaal aan de Beijerlandschelaan 93. Periode 1 mei 1944 tot en met 30 juni 1944. Gage 770,- per maand, netto 708,40. Destijds een fors bedrag. Van 1 juli 1944 tot 31 augustus 1944 speelde zij in café Tarantella aan de Randweg 8.

KUNSTZUIVERING
Annie maakte ook deel uit van het orkest van Otto Hendriks dat veel optrad voor Duitse organisaties en de muziek verzorgde voor het NSB Zondagmiddagcabaret van Paulus de Ruiter (pseudoniem van Jacques van Tol). Een revueachtig programma dat vanaf 19 oktober 1941 tot januari 1944 elke week op de gelijkgeschakelde radio was. Opnames zijn nog te beluisteren op de vier cd box van het Theater Instituut Nederland over amusement en propaganda tijdens de bezetting ‘Ongehoord 1940-1945’. Voor zover bekend, is Annie nooit ter verantwoording geroepen tijdens de ‘kunstzuivering’. Ter beoordeling van de collaborerende kunstenaars waren er van 1945 tot en met 1952 zes zogenaamde ereraden: voor architectuur, beeldende kunst, letteren, muziek, toneel en later amusements- en kleinkunstenaars. Het is vreemd dat Annie nooit is berecht voor haar werk voor het NSB cabaret. Zij was immers vaak op de radio te horen. Jazzmusici zoals Theo Uden Masman en orkestleider Dick Willebrandts kregen wel een sanctie. Zangeres Elly Roy (Jazzradar, 2 januari 2022) opperde dat Annie wellicht een rol als dubbelspion had vervuld. In de bekende archieven is hierover niets te vinden. Ook het NIOD heeft geen dossier over haar. Annie blijft een raadsel.

advertentie Parkzicht

LEO KOOMEN
We kunnen wel aannemen dat Annie veel op de talrijke bevrijdingsfeesten speelde. Dit waren meestal straatfeesten die over het algemeen slecht gedocumenteerd zijn. In september 1945 stond ze met haar orkest in Dancing de Rimboe op het tijdelijke lunapark bij het Hofplein en de Binnenrotte (geen oliebollenkraam). Annie speelde als lady-entertainer voor de Amerikanen. Volgens het NJA was zij in 1948 met de trompettist Rex Stewart werkzaam in de ‘Kitzinger Club’ in Duitsland. Vanaf de jaren vijftig is zij voornamelijk als pianiste, Hammond organiste en vocaliste werkzaam als lady-entertainer in Den Haag en Rotterdam (De Spil en de Top Hat Bar in de Van Oldenbarneveltstraat) afgewisseld met enkele engagementen in Zwitserland. In 1947 kwam zij Leo Koomen tegen in La Bagatelle, een Rotterdams café waar ze piano speelde. Ze was toen nog getrouwd met Jack Kooijman. De echtscheiding werd op 20 augustus 1957 uitgesproken en op 20 februari 1963 trouwde Annie van ’t Zelfde met Leo Koomen. Ze verhuisden naar Breda, waar Koomen in november 1963 het café De Stadsherberg had gekocht. Heimwee dreef haar terug naar Rotterdam waar zij in 1965 het café-restaurant City Corner in de Jonker Fransstraat kochten. Annie speelde nog jarenlang op haar saxofoon en het Hammondorgel, een cadeau van Leo. In 1970 constateerde een journalist van het Rotterdamse huis-aan-huisblad Metro Express dat de City Corner ‘helaas’ een van de weinige cafés in de stad was waar nog levende muziek wordt gemaakt. ‘Heerlijk in mijn eigen zaak’, vertelde ze, maar ze wist ook dat de tijd van de damesorkesten en de jazz voorbij was. Annie en haar muziek raakten in de vergetelheid.

Annie in de City Corner met haar moeder 1967. Let op het orgel aan de vleugel.

SONJA
In 1972 is zij gastsoliste in een televisie-uitzending met Rogier van Otterloo en het AVRO radioprogramma ‘Muziek is troef’. Het duurde tot 1989 voordat Annie van ’t Zelfde weer in de publieke aandacht kwam. Netty van Hoorn maakte dat jaar ‘Sweet & Hot Music’ een documentaire over de vooroorlogse damesorkesten met uiteraard ook Annie van ’t Zelfde. Dankzij deze aandacht kon ze op 17 september 1989 gloriëren in het Rotterdamse Hilton Hotel, waar ze de sterspeler was van het gelegenheidsorkest de Sophisticated Ladies, samengesteld uit conservatoriumstudentes onder leiding van Teddy Steen. Twee weken later traden Annie en de Ladies op in het tv-programma van Sonja Barend, ‘Sonja op zondag’

Annie van ’t Zelfde met Willem Breuker in jazzcentrum Thelonious, 24 november 1990.

GOUDEN NOTENKRAKER
Annie van ’t Zelfde kreeg op 21 januari 1991 van de Nederlandse Toonkunstenaarsbond de Gouden Notenkraker ‘voor haar vele werk met de damesswingorkesten’ uitgereikt. Ze reageerde ietwat relativerend: ‘Het is opgespoten goud hoor. Maar ik beschouw het wel als een erkenning. Ik heb mijn hele leven muziek gemaakt en dit is de eerste prijs die ik krijg.’ Er zouden nog meer optredens van Annie volgen, onder meer de veertiende editie van Willem Breukers muziekprogramma ‘De klap op de vuurpijl’. De laatst bekende registratie van haar televisieoptreden dateerde van 1994, toen ze ‘I’m in the mood’ zong in het tv-programma ‘Helden’. Het was een kortstondige opleving van haar faam. Sindsdien speelde ze voornamelijk in Rotterdamse bejaardenhuizen. Annie van ’t Zelfde overleed op 18 juni 2002, 89 jaar oud, in haar woonplaats Rotterdam. Na haar dood werden in haar huis geluidsopnames gevonden uit de jaren 1932-1946. Deze kwamen terecht bij radiomaker Roland Vonk en de collectie van het Nederlands Jazz Archief in het Muziek Centrum Nederland, waar ze gedigitaliseerd zijn. Na de misdadige opheffing van het MCN is de collectie van het Nederlands Jazz Archief in bruikleen overgedragen aan de dienst Bijzondere Collecties.

BRONNEN
Archief Roland Vonk
Bulletin Nederlands Jazz Archief nr. 45, september 2002
De Hoofdzaak en De Bonte Parade 1948
De Jazzwereld jan/april, augustus 1935
Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, website
Doctor Jazz Magazine nr. 73, 79
Gezinskaarten Stadsarchief Rotterdam
Het Vrije Volk 14 februari 1972
Jazz in Rotterdam, de geschiedenis van een grote stadscultuur (2015)
NRC 30 april 1933, 12 mei 1933 en 2 juni 1933
‘Ongehoord 1940-1945’ Theater Instituut Nederland (2005)
Oud Rotterdam nr. 5, 6 en 7 (1980/81)
Rotterdamsch Nieuwsblad 15 augustus 1932, 30 december 1933, 30 januari 5, 14 en 27 februari 1934, 31 december 1934, 1, 15, 22, 25, 29 januari 1935, 19, 26 februari 1935, 5, 12, 19, 26 maart 1935 en 2, 15, 16 april 1935
Rotterdams Nieuwsblad 16 november 1963, 29 januari 1965

Hans Zirkzee

Hans Zirkzee
‘mister’ jazz in Rotterdam,
muziekdocent,
saxofonist,
concertorganisator,
schrijver, jazz-historicus,
auteur van Jazz in Rotterdam
(de geschiedenis van een grotestadscultuur),
winnaar Dutilh-Prijs 2016

OVER R†JAM
Stichting Rotterdam Jazz Artists Memorial