Auteur van het boek Jazz in Rotterdam, Hans Zirkzee interviewde en schreef over talloze jazzmuzikanten die een band met Rotterdam hebben of hadden.
Nu een reeks verhalen waarop we tachtig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog op terug kijken. De voornaamste rode draad in de serie is de grote hoeveelheid aan jazz in Rotterdam tijdens de periode van de Duitse bezetting. 

“Toovenaars van melodie en rhythme” DEEL 6
Jazz in Rotterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog

Dat er geen jazzmuziek was tijdens WOII is nog steeds een hardnekkige en weerbarstige misvatting. Het aantal jazzconcerten stond gedurende de bezetting namelijk op een historisch hoogtepunt! Tijdens de eerste jaren van de oorlog was er sprake van een economische hoogconjunctuur. Het publiek had poen en niemand wist of dat na de oorlog nog wat waard zou zijn. Alles was op de bon, dus het geld werd besteed aan uitgaan. In een reeks artikelen over jazz in Rotterdam tijdens de bezetting duikt Jazzradar in dit verleden.

Rotterdammers spelen jazz in Nazi-Duitsland
Een groot deel van dit artikel verscheen eerder op Jazzradar, 15 maart 2023.
Kort na de capitulatie van Nederland werd werklozen een bijstandsuitkering onthouden als zij weigerden arbeid in Duitsland te aanvaarden. De Nederlandse arbeidsbureaus werkten actief mee aan de werving van arbeidskrachten voor de nazi’s. Menigeen was in het begin van de oorlog overtuigd van de Duitse eindoverwinning en velen kozen ervoor vrijwillig in Duitsland tewerkgesteld te worden. In 1940 en 1941 werkten in totaal 183.000 werklozen en vrijwilligers in Duitsland. Een derde van deze groep keerde na hun verlof niet meer terug. De betrokkenheid van de Verenigde Staten bij de Tweede Wereldoorlog maakte het de nazi’s duidelijk dat de oorlog op zijn minst langer zou gaan duren. In 1942 kwamen de Duitsers massaal in actie om Nederlandse mannen onder dwang naar Duitsland weg te voeren. In 1942 waren dat er 120.000 en in 1943: 122.000. Vanaf 6 mei 1943 gold de meldingsplicht voor de Arbeitseinsatz voor alle mannen van 18 tot 35 jaar. De angst voor en de weerzin tegen de gedwongen tewerkstelling maakte dat velen onderdoken en binnenshuis bleven. Het was voor de Duitsers kinderspel om bij de uitgang van de theaters de mannen voor de arbeidsinzet op te pakken. De waarschuwingen van de illegale pers hiertegen waren aan dovemansoren gericht. Het publiek bleef massaal uitgaan.

Die Deutsche Arbeitsfront

ARBEITSEINSATZ
Doordat de meeste Duitse muzikanten onder de wapenen waren geroepen, kampte het Derde Rijk met een tekort aan amusementsorkesten. Veel Nederlandse musici werden voor de keuze gesteld te spelen in Duitsland of te werk worden gesteld in een werkkamp. Dan is de beslissing snel gemaakt: werken als musicus voor de Arbeitseinsatz. Muziek is werk. Rotterdamse (jazz)musici spraken hier zelden over. Orkestleider Jan Makor (Jazzradar, 28 maart 2023) gooide bijna de telefoon op de haak toen ik opmerkte dat hij tijdens de oorlog veel optrad. ‘Ik ga het niet over collaboratie hebben’, fulmineerde hij.

Jan Makor

VERBODEN JAZZ WAS POPULAIR
De jazzmuziek verkeerde tijdens WOII in een paradoxale positie. Er was dus een verbod op negroïde en negritische muziek en er mocht niet in het Engels en Frans worden gezongen. De Duitsers stonden ambivalent tegenover jazzmuziek. Nederlandse jazzbands waren in Duitsland enorm populair. Die swingden meer en beter dan de Duitse orkesten. De Nederlandse impresario Frans Mikkenie kreeg van Duitse zijde de opdracht het orkest Ernst van ’t Hoff te engageren voor optredens in de Berlijnse dancing Delphi Palast. Eind februari 1941 zette dit orkest Glenn Miller’s In the Mood en Pennsylvania 6-5000 op de plaat in hartje Berlijn! Zelfs in mei 1942 maakte Van ’t Hoff in Berlijn nog een plaatopname van de Italiaanse schlager Ciribiribin in een Amerikaanse Swing-versie. Jaarlijks produceerden de Duitsers negen miljoen jazzplaten voor de exportmarkt!

Jack Zwaan (links) Berlijn oudjaar 1943

GEWELDIGE TIJD
Gitarist Jack Zwaan (Jazzradar 28 februari 2022) verkondigde onverbloemd dat hij in Berlijn tijdens WOII een geweldige tijd heeft gehad. ‘Ik was mateloos populair bij de dames.’ Dat de meeste Duitse mannen aan het Oostfront vochten, deed daar volgens hem niets aan af. Andere Rotterdamse musici zwegen schaamtevol over hun Duitse verleden, maar stapsgewijs kwam meer informatie boven water. Orkestleider en gitarist Jaap Schallenberg jr. vertelde over de lotgevallen van zijn vader.

Jaap Schallenberg sr.

Jacob ‘Jaap’ Schallenberg sr. volgde les bij een (klassieke) slagwerkleraar in Alblasserdam. Hij fietste naar het dorp in de Kortlandse polder met zijn drumstel achterop. Hij speelde vooral in dansorkesten waaronder het orkest van Fred Riks en The Swing Devils.

The Swing Devils

‘Om de Arbeitseinsatz te ontlopen had violist en orkestleider Leen van Leen geregeld dat het complete orkest in Duitsland kon gaan spelen. Mijn vader heeft het niet lang volgehouden. Hij is met behulp van mijn moeder die in Nijmegen woonde en vlak bij de grens in Duitsland werkte naar Nederland gevlucht en ondergedoken. Na de oorlog is hij gestopt met spelen.’

Kapelle Leen van Leen in Parkcafé, Wiesbaden december 1943: Arie Verhoef (altsax, viool), Henk Beyen (tenorsax, klarinet), Jaap Schallenberg (drums), ? Leeflang (bas, cello), Koos Schröder (1^e tmp), Gerard Stol (2^e tmp, bas), Piet van Sliedregt (piano) en Leen van Leen (viool en leider).

PIET LE BLANC
Violist en saxofonist Piet de Wit, beter bekend als Piet Le Blanc, belandde als Stehgeiger (staande violist) in Berlijn. ‘Meer in de schuilkelders, dan op de Bühne,’ herinnerde hij zich. Trompettist Joost van Os (Jazzradar, 15 januari 2023) speelde met het orkest van de Italiaanse tenorsaxofonist Tullio Mobliglia in Stuttgart en Berlijn.

Piet Le Blanc op klarinet met de Broadway Syncopators

ONTAARD
De trompettist Charles Gelauff (Amsterdam, 16 maart 1916 – Sliedrecht, 28 maart 2004) speelde ook in Stuttgart en in Berlijn en wel met het orkest van de blazer Peter Sijpesteijn. Hij beleefde volgens eigen zeggen hoogtijdagen in het orkest van slagwerker Jan (Jean) Buurman, dat door het publiek in het Wienercafé in Koblenz beschouwd werd als de beste band die daar ooit had gespeeld, maar van de overheid toch een speelverbod kreeg opgelegd omdat hun muziek te ‘ontaard’ was.

Charles Gelauff met Pauky Kosman

ONTSNAPT
Charles hoorde zijn eerste jazzband rond 1924 in De Violiers in de Rotterdamse Hoogstraat. Al vanaf zijn twaalfde jaar verzamelde hij met zijn vriend Max Polak jazzplaten. Via Max kwam hij in contact met de verzamelaars in West-Europa. Charles verwierf in de loop der tijd een essentiële verzameling jazzmuziek. Op jonge leeftijd begon hij met trompet en contrabas. Zijn eerste vaste aanstelling was in 1933 bij de Ocean Band met Goof Omen (piano), Piet Westermeijer (sax), Koos Westermeijer (sax, banjo), Ton Westermeijer (accordeon, bas) en drummer Ted de Oude. Eind jaren dertig begon hij Dutch Originals. Na schnabbels met deze band in Duitsland werkte Charles met het orkest van Buurman in de L’Ambassadeur, de Femina in Amsterdam en Parkzicht. Op 10 oktober 1944 werd hij door de nazi’s opgepakt en weggevoerd naar de werkkampen, waarvan uit hij in december 1944 wist te ontsnappen. Lopend bereikte hij het huis van zijn schoonouders bij Almelo.

FRANCIS WOLFF
Volgens Hans Sonnenberg (Jazzradar, 22 februari 2022) vluchtte Charles’ Berlijnse platenvriend Francis Wolff in 1939 via de aan Duitsland grenzende achtertuin van deze woning aan de naziterreur. Met hulp van Sien, de vriendin van Gelauff, gelukte het Wolff via een tocht door Oost-Nederland in Hamburg aan te monsteren op de Europa, de laatste boot met Joodse vluchtelingen uit Duitsland. In New York trok hij in bij zijn jeugdvriend Alfred Lion, die kort daarvoor met de geldschieter Max Margulis Blue Note Records had opgericht. Francis Wolff raakte vooral bekend als de fotograaf van het legendarische platenlabel. Na de oorlog ging Charles aan de slag bij de orkesten van Joe Andy, Eddy Meenk en Kees Noordijk. In 1948 stopte hij als professioneel musicus en werd juwelier. Ondanks zijn liefde voor de oude stijl jazz, wist hij ook het werk van de Amerikaanse blazer Eric Dolphy te waarderen. Tijdens diens Nederlandse tournee verkocht Charles hem de ringen voor zijn huwelijk met de danseres Joyce Mordecai dat nooit voltrokken werd. Eric Dolphy overleed een aantal weken later op 29 juni 1964 in Berlijn. De artsen dachten dat hij een junk was, maar hij injecteerde zichzelf met insuline. Eric Dolphy lag in een fatale diabetische coma. Dolphy rookte niet en hij gebruikte geen alcohol of drugs.

Cock Schelvis (slw), Lou Beijnen (cb), Charles Gelauff (tmp), Jan Rath (p) en Maaike Nicola (z) in B14

Multi-instrumentalist Willy Langestraat (Jazzradar, 29 maart 2022) uit Delfshaven toerde met het orkest van John Kristel gedurende de periode 1939 – 1942 in Duitsland.

Orkest John Kristel

JAZZ VIEL NIET UIT TE ROEIEN
De herkenningsmelodie van het orkest Ernst van ’t Hoff I Never Dream of later Alles wird Gut, gecomponeerd door Van ’t Hoff en zijn arrangeur André Smit, was gebaseerd op de vier noten van het pauzesignaal van de BBC-radio, dat stond voor het morseteken V (van Victory en de Vijfde van Beethoven). Jazz viel niet uit te roeien. De nazi’s gingen uiteindelijk jazzmuziek zelfs als propaganda gebruiken. Te lezen in het vervolg van deze reeks.

BRONNEN
Interview Hans Sonnenberg 11 oktober 2007
Interviews Jan Makor 16 juni 2007 en 18 december 2007
Jazz in Rotterdam, de geschiedenis van een grotestadscultuur (2015)
Mail Jaap Schallenberg 2 maart 2012 en interview 6 maart 2012
Ongewenschte Muziek, Kees Wouters

Hans Zirkzee

Hans Zirkzee
‘mister’ jazz in Rotterdam,
muziekdocent,
saxofonist,
concertorganisator,
schrijver, jazz-historicus,
auteur van Jazz in Rotterdam
(de geschiedenis van een grotestadscultuur),
winnaar Dutilh-Prijs 2016

OVER R†JAM
Stichting Rotterdam Jazz Artists Memorial