Auteur van het boek Jazz in Rotterdam, Hans Zirkzee interviewde en schreef over talloze jazzmuzikanten die een band met Rotterdam hebben of hadden. Musici die veel reizen en mensen ontmoeten hebben vaak mooie en interessante verhalen te vertellen. 
Deze biografie werd deels gepubliceerd in Jazz in Rotterdam en werd aangevuld met later beschikbaar gekomen informatie.

Clara Johanna Susanna de Vries werd op oudejaarsdag 1915 geboren in Schoonhoven als vierde kind van een bijzonder muzikale familie. Haar vader textielhandelaar Arend de Vries (Vianen, 13 december 1882 – Auschwitz, 22 oktober 1942) was geen onverdienstelijke amateurtrompettist. Hij had de leiding over o.a. het harmoniecorps van Rhoon waar hij ook trompetles gaf. Clara werd thuis omringd door koperklanken, immers haar tien jaar oudere broer Levie ‘Louis’ (Groningen, 6 januari 1905) en Iszaak ‘Sjaak’ (Rotterdam, 31 augustus 1914 – Sobibor, 23 juli 1943) speelden ook trompet. Broer Jacob ‘Jack’ (Amsterdam, 24 augustus 1906 – Antwerpen, 28 december 1976) bekwaamde zich op de sousafoon en trombone, later contrabas. Vader Arend raadde Clara het trompetspelen af. Dat was niets voor vrouwen. Zij moest minstens vier uur per dag leren pianospelen. Stiekem oefende zij op de pistontrompet, die zij onder de divan verborg. Toen bleek dat zij snel vorderingen maakte, kreeg zij thuis trompetles van Louis en haar vader. Louis de Vries had op jonge leeftijd al zoveel succes dat hij internationaal bekend stond als ‘the Dutch Armstrong’ – een verwijzing naar Louis Armstrong. Zijn succes was waarschijnlijk nog veel groter geworden als hij niet op 5 september 1935 bij een auto-ongeluk in Hattemerbroek om het leven was gekomen. Clara kon al snel wedijveren met haar mannelijke collega’s. De familie De Vries was inmiddels verhuisd naar de Rotterdamse Vredenhofstraat. Nog geen 13 jaar oud won Clara in Gebouw Odeon het solistenconcours van de Rotterdamse harmoniekapel. Op het groot nationaal solistenconcours in Zandvoort behaalde zij in maart 1929 ‘lid van het geheelonthouders fanfarecorps Concento alhier, in de eerste afdeeling solisten een eersten prijs met de pistonsolo Edelwisz von Semmering van Theosore Hoch.’ Clara won meerdere concoursen en zij trok de aandacht van de orkestleider Leo Selinsky. Op zestienjarige leeftijd werd ze geëngageerd voor zijn damesorkest de Blue Jazz Ladies, waar ook de Rotterdamse saxofoniste Annie van ‘t Zelfde speelde.

De Blue Jazz Ladies met Clara de Vries zittend derde van links. Achter haar Annie van ‘t Zelfde

DAMESJAZZORKESTEN
Damesorkesten zijn van alle tijden, maar de damesjazzorkesten waren een typisch fenomeen voor de jaren dertig. In deze trend speelde de veranderde maatschappelijke positie van de vrouw een belangrijke rol. Gedurende de Eerste Wereldoorlog groeide de arbeidsparticipatie van vrouwen in de landen die bij het conflict waren betrokken. Terwijl de mannen aan het front vochten, werden vrouwen massaal ingezet in het arbeidsproces. Na de wapenstilstand bleven velen betaald werk verrichten. Hun verworven financiële onafhankelijkheid en de invoering van het algemeen kiesrecht leidden tot een grotere emancipatie van vrouwen. Publiciste Wilma Straathof schreef in haar scriptie Moderne Dans 1919-1940 (1986) over de moderne vrouw:

‘De vrouw was niet langer mysterieus en romantisch, maar vrijgevochten en seksueel aantrekkelijk. Zij ging gewaagd gekleed en ze rookte en dronk in het openbaar. Ze ging vaker uit. De contacten tussen de beide seksen werden vrijer en losser.’

De grote populariteit in de jaren dertig van de (jazz)damesorkesten in de Verenigde Staten en Engeland, zowel in de films als op de bühne, waaide over naar het vaste land van Europa. De (big)bands van Babe Egan and her Hollywood Redheads, Ina Ray Hutton and her Melodears, The Lorraine Page Orchestra, Rita Rio and her Mistresses of Rhythm en The International Sweethearts of Rhythm van Anna Mae Winburn waren een commercieel en een artistiek succes. In het midden van de jaren dertig evolueerden de damesorkesten in de Verenigde Staten tot een forse bedrijfstak waarin miljoenen dollars omgingen.

Blue Jazz Ladies in Madrid 1932.
Clara knielend rechts, Annie staand rechts. De dames waren geschminkt voor de zwart-wit filmopname.

The Blue Jazz Ladies traden eind augustus tot medio september 1932 op in de Dancing Pschorr. In 1933-1934 waren Annie en Clara verbonden aan de Wiener Jazz Ladies van de violist Joseph Rosenfeld. In de periode 1934-1935 speelden Annie en Clara afwisselend in de damesorkesten van Alexander Schirmann en Joseph ‘doctor’ Rosenfeld. Alexander Schirmann’s Damesorkest debuteerde in Rotterdam op 1 mei 1933 in hotel Coomans aan de Hoofdsteeg. De band werd later geboekt in Heck’s City Lunchroom aan de Noordblaak, waar Schirmann’s orkest maandenlang talrijke thematische uitvoeringen bracht.

Wiener Jazzladies. Annie en Clara bij de kruisjes

JAZZGIRLS
Na de tournees met Selinsky en Rosenfeld sloot Clara zich aan bij de Schirmann Jazz Girls waarmee ze in Spanje, Zwitserland en Duitsland optrad. Alexander Schirmann, de leider van de band, moet zijn handen vol gehad hebben aan de jeugdige jazzgirls. Het verhaal gaat dat Clara en Annie van ’t Zelfde zo’n heimwee hadden dat ze vanuit Zwitserland stiekem de nachttrein terug naar Nederland namen. Hij reisde hen in allerijl achterna en haalde hen over om mee terug te gaan.

.

Wiener Jazz Ladie Heck’s Blaak 16 februari 1934. Clara niet op de foto.

EIGEN ORKEST
In een interview met de Limburger Koerier van 2 maart 1937 vertelde Clara hoe het werkelijk zat: omdat haar gages werden ingehouden moest zij in Spanje zelfs haar sierraden verpanden om de terugreis naar Nederland te kunnen betalen. Kort daarna op 1 augustus 1935 debuteerde zij in Den Haag met haar eigen orkest: Clara de Vries and her Jazz Ladies met Annie van ’t Zelfde (as, klar, p), A. Bezemer (ts, klar, cello), H. Knechtje (as, v), Elly Marel (slw), Tilly Busch (cb) en N. Bezemer (tmb). Het initiatief werd met enthousiasme begroet en de concerten welwillend gerecenseerd, zij het niet zonder enige neerbuigendheid: ‘Het debuut van Clara de Vries en haar eigen band is alleszins gunstig geweest. Niet alleen is het uiterlijk prettig om te aanschouwen, maar er wordt tevens goed gemusiceerd’. Enkele maanden later nam Clara plaats in de succesvolle band de ‘Internationals’, het orkest van haar andere broer, bassist en trombonist Jack. Daarin speelde ook de Limburgse trompettist Willy Schobben met wie Clara in 1936 trouwde. Ditmaal leek men haar serieuzer te nemen: ‘Deze toevoeging van het vrouwelijk element is niet om der wille van de sensatie geschied doch om zuiver artistieke redenen. Clara is thans één der twee of drie beste trompettisten van ons land. Vooral technisch is zij enorm. Haar toon is magnifiek’.

Clara de Vries

OH BOY!
Dat Clara een uitzonderlijk trompettiste moet zijn geweest, blijkt uit een opmerking die de grote Louis Armstrong na een bezoek aan Nederland maakte: ‘That Louis De Vries, he had a sister Clara with a ladies-band. Oh boy, she could play that horn!’ De Amerikaanse jazzpromotor Irving Mills nodigde Clara uit om eerste trompettiste te worden in het orkest van Ina Ray Hutton, echter de bepalingen voor een werkvergunning hielden in dat Clara zich vooraleerst een half jaar in de VS zou moeten vestigen zonder te mogen werken. Financieel gezien was dit geen haalbare kaart (De Jazzwereld september 1936). Eind jaren dertig speelde Clara ook in het damesorkest de Rosian Ladies, weer met haar vriendin Annie, en voor de radio met het Rosian Orkest onder leiding van Eddy Walis. Met de band van Annie van ’t Zelfde speelde zij de maand juli 1937 in het legendarische Negropalace Mephisto. Een aantal maal speelde zelfs Coleman Hawkins als gast mee! Annie van ’t Zelfde zei over Clara de Vries: ‘Zij blies een blad uit de boom. De sterretjes van de hemel zogezegd. Zij speelde tegen een man op.’

Clara de Vries en haar solisten waarschijnlijk 1941

AFSCHEID
Na het begin van de bezetting werd het voor de joodse Clara echter steeds moeilijker om te spelen. Aanvankelijk trad ze nog veel op, vooral in de provincie Groningen, met een orkest genaamd de Plus Fours. Al snel werd joodse musici echter het artiestenbestaan min of meer onmogelijk gemaakt. Op 9 februari 1941 speelde Clara nog in Amsterdam in het café-cabaret Alcazar op het Thorbeckeplein, dat net buiten de joodse buurt lag. Op die avond drongen NSB’ers, bijgestaan door Duitse militairen, het café binnen omdat er nog joodse artiesten optraden. Er ontstond een grote vechtpartij waarbij 23 mensen gewond raakten. De NSB’er Hendrik Koot overleed korte tijd later aan zijn verwondingen. Dit incident was een van de directe aanleidingen voor de Februaristaking. In augustus 1942 speelde Clara nog in het Amstel Cabaret in de joodse wijk, maar de situatie verslechterde snel. Clara wilde van onderduiken niet weten en lijkt zich bij haar lot te hebben neergelegd. Op 1 september 1942 schreef ze in een afscheidsbrief aan Annie van’t Zelfde: 

R’dam                                                                                                            1 sept ’42

Beste Annie en Jack,
Jullie expresbrief zojuist ontvangen en alles eruit vernomen. Ik zal je eerlijk vertellen, toen ik vorige week maandag de deur bij jullie uit ging, voelde ik dat er nooit iets van komen zou. Denk niet, dat ik kwaad op jullie ben. Integendeel. Als jullie naar mij toekomen (en ik ben nog niet door een overvalwagen weggehaald) zal het mij een reuze plezier doen. Ik zal mijn lot maar dragen. Waarom ik niet en een en ander wel?Ben ik zoveel beter als een andere jood? Uitstel heb ik niet meer gekregen. Wel gebeurt er nu dit: ze komen je nu gewoon van je bed, op de dag, of ’s avonds, met een overvalwagen weghalen. Vanochtend nog een familielid van mij, een jongen van 27 jaar met een vader van 66 en een moeder van 67 jaar. Met een overvalwagen voor de deur en naar het Haagsche Veer en van daaruit naar Westerbork. Mensen die niets op hun geweten hebben. Maar oproepen sturen ze niet meer. Ze doen het nu zo. Dus staat mij dit lot en m’n oude moeder ook te wachten. En ben er al geheel op voorbereid en op geprepareerd! Annie als ik je soms niet meer mocht zien: vaarwel en leef gelukkig. Denk nog eens aan mij en bid de almachtige maar voor mij aan. Misschien helpt het nog. Jaap ik vraag je altijd goed voor Annie te wezen. Want ik alleen weet wat voor een meisje of zij is. En zij verdient alleen maar goeds. Jongens nogmaals vaarwel en gegroet van jullie Clara de Vries. Zoen Janny voor mij. Geef de groeten en een dikke zoen aan mijn Tante Dora. Ook de groeten aan Sjaan en haar man en aan je vader en Tea.

Er bestaan vreemd genoeg geen plaatopnames van Clara de Vries. Er is alleen een bewaard gebleven opname van de Vara-radio uit 1938 met de Belgische trompettiste Juultje Cambré. In de Rotterdamse jazzwijk Zevenkamp is een straat vernoemd naar Clara de Vries.

BRONNEN
Archief Roland Vonk
Brief Rainer Lotz 12 juni 1975
De Jazzwereld november 1933, augustus, september en november 1935
Doctor Jazz Magazine nr 71 (Hans Langeweg), nr 82 en nr 233
Jazz in Rotterdam, de geschiedenis van een grote stadscultuur (2015) door Hans Zirkzee
Het Vaderland 15 september 1935, 7 januari 1938 en 15 november 1939
Leeuwarder Nieuwsblad 31 mei 1935
Limburger Koerier 2 maart 1937
Nieuwsblad van het Noorden 28 november 1933, 10 september 1937 en 8 maart 1941
Ongewenschte Muziek Kees Wouters (1999)
RN 27 december 1928
RN 18 maart 1929
Stadsarchief Rotterdam gezinskaarten
Voorwaarts 17 november 1930

Hans Zirkzee

Hans Zirkzee
‘mister’ jazz in Rotterdam,
muziekdocent,
saxofonist,
concertorganisator,
schrijver, jazz-historicus,
auteur van Jazz in Rotterdam
(de geschiedenis van een grotestadscultuur),
winnaar Dutilh-Prijs 2016

OVER R†JAM
Stichting Rotterdam Jazz Artists Memorial